Achter de schermen bij: het restauratieatelier van het KMSKA

“Een restaurator werkt het liefst achter de schermen”

Een geheime locatie in de haven. Achter een anonieme grijze deur werken restauratoren met engelengeduld aan de restauratie en conservatie van meesterwerken uit de rijke collectie van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, het KMSKA. Gwen Borms (43), hoofd restauratie, leidt ons rond in deze fascinerende wereld waar echt nog met de handen wordt gewerkt. “Wat wij doen, is in de eerste plaats een wetenschap.”

Het KMSKA is het enige museum in Vlaanderen dat over een eigen restauratieatelier beschikt. Het werd in 1999 opgericht met als opdracht de 2.323 schilderijen, 2.328 werken op papier en 576 sculpturen en assemblages te beschermen, conserveren en restaureren.

Passie voor het vak

“Hoe beter een werk wordt geconserveerd, hoe beter je een restauratie ervan kan voorkomen”, zegt Gwen Borms in het atelier, omringd door monumentale werken die onder handen worden genomen. Ze werkt zelf al sinds 2000 als schilderrestaurator voor het KMSKA. Het museum ondergaat ingrijpende verbouwingen, maar het atelier, dat in de Waaslandhaven huist, geeft de 600 werken die na de verbouwingen op zaal komen een behandeling.

Even met cijfers goochelen. Tussen 1999 en 2019 verrichte het atelier 159 restauraties. Ter vergelijking, tussen 2011 en 2018 werden 5824 conservatiebehandelingen uitgevoerd. Een restaurator moet over een grote portie geduld beschikken en heel nauwkeurig kunnen werken, bevestigt Gwen. “Het is ook belangrijk dat je verbanden kan maken tussen wat je ziet in technische documenten en het werk zelf. Geen twee werken zijn gelijk. Elke problematiek vraagt een andere aanpak. Bovenal moet een restaurator een passie hebben voor wetenschap en kunst, en voor wetenschap die toepasbaar is op kunst.” Gwen kreeg de liefde voor kunst via haar vader ingelepeld. “Hij kan heel begeesterend vertellen over kunst en sleepte mij en mijn zus al van kindsbeen af mee naar musea, geweldig vond ik dat.”

Is een goede restaurator per definitie dan een schilder, vragen we ons af? “Absoluut niet”, antwoordt Gwen resoluut. “Ik ben restaurator, geen schilder. Restauratie is eerder een wetenschap. Net daar zit 'm ook het grote verschil met vroeger: toen waren restaurateurs wél vaak schilders. Zo pasten ze wel eens zaken aan als ze vonden dat een werk niet helemaal perfect was. Nu is het onze missie om bij elke restauratie zo dicht mogelijk bij het origineel te blijven. We waken er nauwlettend over dat we de intenties van de meester volgen.”

De kreupele bedelaar ontdekt

Een aantal restauratoren zit voorovergebogen en diep geconcentreerd boven hun werk, een vergrootglas op de neus en een fijn penseel in de hand. “Hoe minder we aan een werk toevoegen, hoe beter. We werken met omkeerbare producten: elke restauratie kan ongedaan worden gemaakt. We werken met producten op basis van water en met bindmiddelen op kunstmatige basis. We werken heel lokaal en minutieus. Vroeger werd vaak over het origineel geretoucheerd.”

In het aangrenzende depot staan enkele monumentale altaarstukken, het volgende restauratieproject. “We doen niet zomaar onderzoek: er moet een onderzoeksvraag zijn, bijvoorbeeld welke verfsoort er werd gebruikt. Met een Macro-XRF scanner kunnen we de zware metalen in de pigmenten meten.” Gwen neemt ons mee naar een schildersezel waarop ‘De Leden van de gilde van de Grote Kruisboog te Mechelen’ van een anonieme meester staat. Ze wijst een kreupele bedelaar aan die zich onder de mantel van een bisschop verschuilt. “Bij elke restauratie hopen we op een ontdekking. Dit is er zo één. Een restaurator had deze kreupele bedelaar tijdens een oude behandeling overschilderd.”

Puur handenarbeid

“Een ontdekking brengt ook kopzorgen mee: hoe ga je ermee om? Je weet niet altijd wat je tevoorschijn zal halen. Heeft de schilder het zelf bewust overschilderd? Gebeurde het later? In dit geval gaat het om een verdoezeling. Een kreupele man paste waarschijnlijk niet in de tijdsgeest.”

Ook de inlijsting werd aangepast aan het originele formaat van het paneel. Daardoor lijkt het of het  bovenste stukje van mijters van de religieuzen op het werk afgesneden is. “Zo konden we de bolling van de aarde meer accentueren. Kijk maar naar de horizon.”

Op een tafel naast het werk ligt een vuistdik naslagwerk. “Elke restaurator leest zich in”, zegt Gwen. “Via ons archief beschikken we over heel wat informatie over de werken. Het zijn facetten die bijdragen tot het begrijpen van de toestand van een werk.” Dat we meer hoogtechnologische materialen hadden verwacht in het atelier, merken we op. “Restauratie is in wezen nog steeds handenarbeid. Gekoppeld aan materiaaltechnisch onderzoek voeren wij testen uit en gaan vandaaruit onze behandeling verder zetten.”

Judith en al haar lagen

In een klein hoekje van het atelier staat de ‘Judith’, een werk van de 16e -eeuwse Antwerpse meester Jan Metsijs. Het is een restauratie van Gwen zelf. “Het werk werd vaak in de handel verkocht en heeft veel schade geleden. De moeilijkste fase, de reiniging, is net achter de rug. Nu begint het retoucheren.” Naast het werk staan een reeks foto’s. Er werd een UV opname gemaakt, infrarood opnames, X-ray en Macro – XRF door de Universiteit Antwerpen.

“Met de UV opname kan je gemakkelijk recente overschilderingen detecteren. Over de hele oppervlakte zijn er doorheen de jaren verschillende partijen overschilderd. Met het Macro -XRF onderzoek konden we het blauwe pigment smalt detecteren. Smalt was een goedkoper alternatief voor het dure pigment ultramarijn. Het heeft de neiging om met de tijd te gaan verkleuren. Dit pigment en nog andere onstabiele pigmenten verklaren de aanwezigheid van de verschillende overschilderingen.” De ‘Judith’ komt bij de heropening van het museum in 2022 ook in de vaste collectie te staan.

Een restaurateur moet zich bescheiden opstellen

Of ze trots is? “’t Is gene Rubens, hé”, lacht Gwen spontaan. Is dat dan de heilige graal van restaurateurs? “Een restaurateur moet zich bescheiden opstellen. Je moet niet bezig zijn met de waarde van een werk, wel met de problematiek ervan. Als restaurateur sta je ‘achter de schermen’ van het museum.”

Die vergelijking gaat niet helemaal op, merken we op. In het nieuwe KMSKA komt het restauratieatelier immers achter een glazen wand. Bezoekers zullen de restauraties live kunnen volgen. “Een museumrestaurator heeft inderdaad ook een educatieve rol, net als het museum. Toch ken ik veel collega’s die in 2022 hun ezel het liefst zo ver mogelijk van die glazen wand  zullen neerpoten”, lacht Gwen.

Meer weten?

Het KMSKA is momenteel gesloten wegens ingrijpende verbouwingen.

Lore
Lore

Een 25-jarige creatieve duizendpoot met een passie voor taal, communicatie en toerisme. Een optimistische bezige bij die geniet van het leven :)